«زمستان زیر آتش»؛ روایت قهرمانی مردم

مجله نماوا، رضا صائمی

 مستند «زمستان زیر آتش: نبرد اوکراین برای آزادی» نه صرفا به دلیل موضوع ملتهب و به‌روز آن که به واسطه ساختار روایی و شیوه‌های بیانگری آن زبانی هنرمندانه و سینمایی دارد، واجد اهمیت است. به طوری که حتی به یک فیلم اکشن و دلهره‌آور پرکشش پهلو می‌زند. از حیث زمانی، مستند «زمستان زیر آتش» به دوره‌ای تقریباً صد روزه در پایان سال ۲۰۱۳ و ابتدای ۲۰۱۴ میلادی در شهر کیِف، پایتخت اوکراین پرداخته و به شکل ویژه‌ای رویدادهایی را پوشش داده که در میدان استقلال کیِف این کشور اتفاق افتاده است. روایت ایستادگی و مقاومتی که چشم جهان را به خود گشود و نام این میدان را در تاریخ ماندگار کرد.

«زمستان زیر آتش» را می‌توان مستندی وقایع‌نگارانه دانست که رخدادهایی مرتبط در فاصله زمانی ۱۸ نوامبر ۲۰۱۳ تا ۲۲ فوریه ۲۰۱۴ خیابان‌های مرکزی شهر کیِف را در مدت ۹۳ روز روایت می‌کند که به مرور سنگر و میدان شهر را به میدان جنگ تبدیل کرد. ابتدا یک مقدمه کوتاه در تشریح موقعیت جغرافیایی و تاریخی مکان رخداد ارائه می‌دهد و بعد به فراخوانی می‌پردازد که مردم بی‌علاقه به سیاست را برای درخواست پیوستن اوکراین به اتحادیه اروپا که وعده انتخاباتی ویکتور یاناکویچ رئیس‌جمهور وقت اوکراین بود در میدان استقلال گرد هم جمع کند و این تجمع به یک خواست سیاسی تبدیل شود. ادامه مستند در واقع روایت تداوم یک حرکت و جنبش اجتماعی برای رسیدن به هدف است. فرایندی که مثل خط سیر یک داستان مهیج و اکشن، سیر این تحول اجتماعی را بازنمایی می‌کند. به این معنا که یک راهپیمایی ساده به اعتراض خشونت‌بار، سرکوب شدید، بازداشت و پیگرد، ضرب‌وشتم، به گلوله بستن مردم و در نهایت یک نبرد مرگبار خیابانی و سرانجام فرار رئیس‌جمهور یانوکویچ به روسیه و درخواست پناهندگی او به ولادیمیر پوتین و اعلام انتخابات زودهنگام ریاست‌جمهوری را به نمایش می‌گذارد. یک ساختار دراماتیک در ذات خود رخداد و سیر تحولات آن وجود دارد که انگار روایت یک رخداد واقعی را به روایتی دراماتیک در یک اثر نمایشی شبیه می‌کند. به طوری که می‌توان گفت سویه‌های دراماتیک و رئالیستی سوژه در هم تنیده شده و به یک کل و ماهیت داستانی تبدیل می‌شود. این دو سویگی را می‌توان در ساختار بصری مستند هم دید. به این معنا که تصاویری از بیست تصویربردار مختلف که اغلب با دوربین موبایل‌های شخصی گرفته شده با تصویری که از شخصیت‌های حاضر در صحنه که درباره تجربه‌های زیسته خود از آن روز بعدها گرفته شده ترکیب شدند و ساختار بصری مستند را شکل دادند. تنوع شخصیت‌هایی که با آن‌ها گفت‌وگو شده زیاد است که به نوعی تاکید بر حضور و مشارکت همه طبقات و اصناف جامعه در روز واقعه است. از تاجر و وکیل و منتقد هنری و خواننده گرفته تا آرشیتکت و دانش آموزان نوجوان و حتی نگهبان صومعه گنبد طلایی میکائیل مقدس، اسقف اعظم کیِف، مفتی مسلمانان.

حضور مردمی از هر قشر و طبقه و پایگاه ایدئولوژیک که بازنمایی یک جنبش اجتماعی را صورت‌بندی می‌کند. یکی از صحنه‌های جالب این مستند جایی است که «ویتالی کلیچکو» قهرمان سابق بوکس حرفه‌ای که این روزها در مقام شهردار کیِف گاهی با مسلسل سنگین در اخبار ظاهر می‌شود، در می‌بینیم که وقتی هنوز شهردار نبود به عنوان یکی از رهبران مخالفان حتی از سوی مردم شهر که خیال می‌کردند یکی از سازشکاران است، هو شد. ولادیمیر پوتین، آنگلا مرکل و کاترین اشتون، چهره های سیاسی دیگری هستند که تصاویر آرشیوی خبری آن‌ها برای توضیح رویدادهای پیچیده و چندجانبه‌ای که در جریان بود مورد استفاده قرار گرفته است. نه فقط تصاویر که برخی دیالوگ‌ها و اظهار نظرهایی که از زبان برخی شخصیت‌های مصاحبه شونده در مستند می‌بینیم هم قابل تامل و به یاد ماندنی است. مثلا جایی مفتی مسلمان می‌گوید: «حتی به سمت کشیش‌ها شلیک می‌کردند، برای این قاتل‌ها هیچ مقدساتی معنا نداشت؛ کشتن مردان خدا همان‌قدر برایشان راحت بود که دیگرانی که در میدان می‌کشتند.» یا در صحنه ای دیگر، زنی اشاره می‌کند که «کدام کلامی می‌تواند مادری را توصیف کند که چنین مردی را در دامانش بزرگ کرده؛ یک نفر که عمداً آدمی را که دارد به دوست زخمی‌اش کمک می‌کند، هدف قرار می‌دهد؟» و مبارزی که می‌پرسد: «شما را مادر زاییده یا گرگ؟ چطوری می‌توانید با مردم خودتان این کار را بکنید؟»

مستند «زمستان زیر آتش» از تمهیدات فرمی تاثیرگذاری برای بازنمایی سوژه خود بهره برده. استفاده درست از ظرفیت عکس و فیلم‌های آرشیوی گرفته تا نماهایی که در نمایش چهره‌های حاضر در مستند گرفته است و در واقع فرم را در خدمت مضمون و زاویه دید اثر قرار داده است. مثلا نماهای نزدیک و کلوزآپ هایی که از چهره نیروهای یگان ویژه گرفته که وحشت زدگی شان را به خوبی به نمایش می‌گذارد یا نگاه شرمسارانه جوانانی که در نیروهای امنیتی خدمت می‌کنند. استفاده از تدوین‌های موازی هم اثربخشی این صحنه‌ها را بیشتر کرده است. با این حال مستند «زمستان زیر آتش» واجد دید جامع و کاملی از تحولات دهه اخیر اوکراین ارائه نمی‌دهد و دامنه زمانی روایت در آن محدود است. با این همه آنچه این مستند را تماشایی و جذاب می‌کند روایت و پرداخت جزیی‌نگرانه رویدادهاست. رویدادی که ۱۲۵ کشته، ۶۵ مفقود و ۱۸۹۰ مجروح داشت. تفاوت و تمایز مستند با گزارش خبری را باید در همین نگاه جزیی‌نگر یک اثر مستند به سوژه تعریف کرد که «زمستان زیر آتش» به خوبی از پس آن برآمد.

تماشای «زمستان زیر آتش»‌ در نماوا

نوشته «زمستان زیر آتش»؛ روایت قهرمانی مردم اولین بار در بلاگ نماوا. پدیدار شد.